"ARIKO" PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO-KONSERWATORSKA

Racibórz  – miasto położone w woj. śląskim, wzmiankowe już było w 1108 roku w Kronice Galla Anonima. Z tego okresu pochodzi drewniany gród, na miejscu którego w XIII wieku powstał zamek książęcy. Racibórz był stolicą górnośląskich Piastów, rezydował w nim m.in. dwór Mieszka IV Laskonogiego,  natomiast  w 1683 roku gościł – w drodze na Wiedeń, król Jan III Sobieski. Na zamku zachowały się do dziś m.in. fragmenty murów obronnych, baszta oraz gotycka kaplica św. Tomasza Becketa – zwana perłą górnośląskiego gotyku. Pochodzi ona z XIII wieku, a swoją stylistyką nawiązuje do kaplicy Sainte-Chapelle we Francji (kaplica zamkowa na wyspie Cite w Paryżu – dawnej siedziby królewskiej. Jest ona miejscem pochówku relikwii Chrystusa z koroną cierniową oraz świętych patronów Francji) . W zamkowej mennicy bito natomiast najstarszą górnośląską monetę. Obecnie znajduje się tutaj muzeum, w którym można  obejrzeć m.in. kompletną mumię kobiecą, bogato zdobiony kartonaż i sarkofagi.  Do ciekawych zabytków, które warto zobaczyć należy m.in:

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP – pochodzi z początków XII wieku. Po pożarze w 1300 roku budowla przeszła gruntowną przebudowę, wówczas nadano jej kształt, który zachowała do dziś.  Z tego okresu zachowała się główna bryła tworząca trójprzęsłową nawę w stylu gotyckim z prezbiterium o sklepieniu krzyżowo-żebrowym.

Kościół pw. św. Jakuba Starszego. Pochodzi prawdopodobnie z XIII w. Świątynia ta związana jest z klasztorem Dominikanów, który mieścił się na dzisiejszym placu Targowym. Obecna zakrystia stanowi część krużganka klasztornego. W latach 20. XIX wieku podczas sekularyzacja klasztor rozebrano. Jest to gotycka budowla orientowana, która posiada jedną, szeroką nawę. Od strony wschodniej poprzedzona jest wieloprzęsłowym chórem. Elewacja zachodnia od strony Rynku posiada wystrój neoromański, natomiast wieży i elewacjom bocznym przywrócono styl gotycki. Po prawej stronie od głównego wejścia znajduje się od 1874 roku marmurowy krzyż. Natomiast po drugiej stronie znajduje się pomnik św. Jana Nepomucena sprzed 1720 roku. Podczas prac w 1997 r. odkryto pozostałości cmentarza przy kościele dominikańskim. Poniżej gotyckiego muru ceglanego, prawdopodobnie oddzielającego teren klasztorny od publicznej przestrzeni rynku, odnaleziono 17 pochówków w drewnianych trumnach. Prawdopodobnie cmentarz znajdujący się do początków XIV w. przed kościołem dominikańskim św. Jakuba jest najstarszym cmentarzem miejskim w Raciborzu.

Kościół pw. Ducha Świętego (obecnie muzeum miejskie) – były kościół i klasztor sióstr zakonnych – Dominikanek, konsekracji dokonał biskup Nanker w 1335 roku, sekularyzacji natomiast dokonano w 1810 roku, przy czym klasztor przekształcono na Królewsko-Ewangelickie Gimnazjum (obecnie Zespół Szkół Ekonomicznych), a kościół do początku XX wieku przekształcono na kościół ewangelicki, a następnie na muzeum miejskie. Powstanie kościoła wiąże się z sprowadzeniem zakonu Dominikanów do Raciborza około 1258 roku. Prawdopodobnie w tym samym roku został konsekrowany przez biskupa wrocławskiego Tomasza I. Obecny wygląd budowli pochodzi z początków XV wieku, po pożarze z 1300 roku. W muzeum zobaczyć można mumię sprzed 2800 lat, dwa oryginalne sarkofagi oraz zdobiony kartonaż. W prezbiterium obejrzeć można m.in. średniowieczne krypty, w których grzebano władców.

W XVIII w., po zniszczeniu zabudowy śródrynkowej Raciborza przez pożary i ponownym przeniesieniu ratusza do domu w zachodniej pierzei rynkowej, rynek nabrał charakteru placu reprezentacyjnego. Wówczas w centralnej części rynku postawiono Kolumnę Matki Boskiej. Jest to późnobarokowa kolumna maryjna wykonana z piaskowca w latach 1725–1727 przez Jana Melchiora Oesterreicha. Na dwustopniowej podstawie stoi trójboczny, regularny piedestał, który posiada wklęsłe boki i ścięte naroża, które są opięte płaskimi esownicami. Cokół pokrywa rzeźbiona dekoracja akantowa. W górę wznosi się nastawa z rzeźbionymi kartuszami herbowymi oraz aniołkami. Zwieńczeniem kolumny jest posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, która ma koronę 12 gwiazd oraz księżyc u stóp. Stoi na słupie kłębiących się chmur, które wznoszą anioły oraz depcze węża (szatana).

Oprócz wspomnianych powyżej zabytków warto również zobaczyć barokowy Kościół Matki Bożej, czy powstałe już w XIII w. fortyfikacje miejskie. Najlepiej zachowany odcinek murów znajduje się przy ul. Basztowej, mieści się tu  dawna renesansowa wieża więzienna  – powstała prawdopodobnie w 1574 roku.

Literatura:

P. Newerla, 1996, Opowieści o dawnym Raciborzu, Racibórz.

T. Chrzanowski, M. Kornecki [red.], 1967, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VII – województwo opolskie, zeszyt 13 – powiat raciborski, Warszawa.

K. Kozłowska, 2000, Sprawozdania z ratowniczych badań wykopaliskowych na rynku w Raciborzu, województwo katowickie, [w:] Badania Archeologiczne na Górnym Śląsku i Ziemiach Pogranicznych w 1997 r., Katowice.

Źródła (dostęp 23.10.2013):

http://www.raciborz.pl/turystyka_raciborz_zabytki/kosciol_wnmp_farny.html

http://www.raciborz.pl/turystyka_raciborz_zabytki/zabytki_racioborza.html

Wrocław jest miastem o ogromnej liczbie zabytków architektury gotyckiej, nie sposób opisać wszystkich, dlatego zaprezentuje tylko niektóre z nich:

Archikatedra św. Jana Chrzciciela – trójnawowa bazylika z ambitem (przejściem powstałym z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium – za ołtarzem głównym). Budowla pochodzi z XIII-XIV w., poprzedziły ją trzy wcześniejsze.  Pierwsza budowla, wzorowana na archikatedrze czeskiej wzniesiona była ok. 1000 r.  z kamienia polnego spajanego gliną i została zniszczona w czasie najazdu księcia czeskiego Brzetysława I ( 1038-1039). W latach 1996-996 prowadzone były tu badania archeologiczne, w wyniku których w rejonie obecnego prezbiterium i szerszego przęsła nawy głównej natrafiono na pozostałości budynku kościoła (prawdopodobnie z połowy X w.).

Bazylika pw. św. Elżbiety Węgierskiej – trójnawowy bazylikowy kościół, budowany od początku XIV wieku, poprzedzał w tym miejscu kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca (z XIII w.). Wieżę  o wysokości 130,5 m, przylegająca do kościoła od południa ukończona w połowie XV w. Jest ona pozbawiona przypór i akcentowana lizenami oraz blendami. W wieży wiszą trzy dzwony  z  roku 1460, 1471 i 1923.  Pożar w 1976 spowodował prawie całkowite zniszczenie drewnianego wyposażenia kościoła – odbudowa trwała praktycznie przez całe lata osiemdziesiąte. Zrekonstruowana wieża posiada wysokość ok. 90 m.

Katedra św. Marii Magdaleny – bazylikowy kościół bez transeptu. Budowla pochodzi z połowy XIV w., poprzedziły ja dwa wcześniejsze kościoły. W XV w. ukończone zostały dwie wieże, a tzw. Mostek Czarownic (Pokutnic) łączy je na wysokości ostatniej kondygnacji.  W 1546 przeniesiono do katedry, pozostałość po rozbiórce opactwa ołbińskiego tj. romański portal główny z trójnawowej bazyliki św. Wincentego, który wmurowano w elewację południowąi znajduje się tam do dziś. Portal wykonany został z różowawego piaskowca. Pilastry przy drzwiach pokrywają ornamenty rośline i maski stworów, które miały powstrzymywać zło.

Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja (zdjęcie poniżej, budowla na drugim planie) – dwukondygnacyjny kościół halowy powstały w XIII/XIV w.  Na dolnej kondygnacji znajduje się kościół św. Bartłomieja, na górnej właściwy kościół – Świętego Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut. Całość zbudowano na planie krzyża łacińskiego: czteroprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone trójbocznym obejściem.

Kościół św. Marcina – jedna z najstarszych istniejących budowli we Wrocławiu, zbudowany w XIII w.  Pierwotnie kościół był dwupoziomowy, jednakże przez wieki, z powodu podniesienia otaczającego gruntu, dolna kondygnacja ma obecnie charakter krypty (zdjęcie powyżej, budowla na pierwszym planie).

Kościół pw. św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława –  trójnawowy, kościół halowy z pięcioprzęsłowym prezbiterium zakończonym pięcioboczną absydą i przykrytym sklepieniem krzyżowym. Zbudowany pod koniec XIV wieku  dla upamiętnienia porozumienia między Kazimierzem Wielkim, a Karolem IV (porozumienie o prawach do Śląska). Patroni kościoła: symbolizowali odpowiednio Polskę, niemieckich osadników oraz Czechy.

Kościół św. Wojciecha – jednonawowy kosciół z transeptem zbudowany po najeździe mongolskim w 1241 r. Budowlę poprzedzał romański kościół z początku XII w. będący pierwszym kościołem na lewym brzegu Odry powstałym przed lokacją miasta. Wielokrotnie rozbuowywany – w początku XIV w. zbudowano o nowe, wielobocznie zamknięte prezbiterium, następnie przedłużono nawę i podwyższono mury.

Ratusz – budowany w etapach od końca XIII w.  do początku XVI w. Jest to dwukondygnacyjny, podpiwniczony, trójtraktowy budynek z ryzalitami w części południowej (występy z lica w elewacji), zbudowany na planie wydłużonego prostokąta z wieżą. W wieży o wysokości 66 m znajduje sie jeden z najstarszych dzwonów zegarowych w Polsce (z 1368 r.).

Fotografie: M. Słomczewska
Źródła (dostęp 2013-03-28):
http://www.koscioly.wroclaw.pl/
http://www.pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Zabytkowe_ko%C5%9Bcio%C5%82y_Wroc%C5%82awia

Szlak piastowski jest jedną z najstarszych i najbardziej znanych tego typu tras turystycznych w Polsce. Nazwa nawiązuje do rodu Piastów z którymi związana jest wiekszość zabytków. Szlak swym zasięgiem obejmuje wojewódzwto Wielkopolskie oraz Kujawsko-Pomorskie. Na trasie tej znajdują się stanowiska archeologiczne, zabytki architektury oraz obiekty związane głównie z  rozwojem ziem Polskich i początkami państwa Polskiego m.in Rezerwat Archeologiczny z muzeum w Biskupinie, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Muzeum Archeologiczne i Zamek Królewski w Poznaniu. Ponadto klasztory benedyktynów, norbertanek i kanoników regularnych, które pełniły bardzo ważną rolę cywilizacyjną w czasach kształtowania się państwowości polskiej oraz kościoły parafialne m.in w Inowrocławiu. Wyróżnić można dwie trasy zwiedzania: ze wschodu na zachód (tj. od Lubinia do Włocławka) oraz od północy na południe (od Łekna do Kalisza), z punktem przecięcia w Gnieźnie. Wśród zabytków znajdujących się na pierwszej trasie między Poznaniem, a Włocławkiem wyróżnić można m.in.:

– Poznań – Bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu na Ostrowie Tumskim. Jest to najstarsza polska katedra, siedziba pierwszego misyjnego biskupa Polski Jordana (już od 968). Znajdują się tu pochówki pierwszych władców Polski m.in Mieszko I, B. Chrobry, K. Odnowiciel, prawdopodobnie chrzest przyjął w tym miejscu Mieszko I. Obecna gotycka katedra powstała w XIV – XV w.

– Ostrów Lednicki – wyspa na jeziorze Lednica, gdzie zachowały się obiekty wzniesione już w czasach panowania Mieszka I – pozostałości grodu oraz relikty najstarszego w Polsce zespołu preromańskiej architektury pałacowo-sakralnej i kościoła cmentarnego z grobami w nawie i aneksach.  Znajduje śię tu również Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

– Gniezno – pierwsza stolica Polski.  W Katedrze Gnieźnieńskiej  znajdują się Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiające życiorys św. Wojciecha. Natomiast na Wzgórzu Lecha (wzniesienie będące najstarszą częścią Gniezna) znajduje się Kolegiata – zespół średniowiecznych budynków wraz z Kościołem św. Jerzego oraz budynkiem Muzeum Archidiecezjalnego.

– Biskupin – osada kultury łuzyckiej. Znajduje sie tu Rezerwat Archeologiczny z Muzeum i ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.

– Trzemeszno (bazylika NMP) – już w XII wieku, za panowania B. Chrobergo powstała   trójnawowa bazylika wzniesiona dla Kanoników Regularnych Laterańskich z Flandrii. Obecnapóźnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem przebudowy z lat drugiej połowy XVIII w.

– Mogilno (kościół Św. Jana Apostoła i Ewangelisty z kompleksem poklasztornym) – miasto było jedną z najważniejszych osad we wczesnośredniowiecznej Polsce. W XI w. powstał tu klasztor benedyktynów, którzy zostali sprowadzeni z Tyńca przez Bolesława Szczodrego.

– Strzelno (kościoły św. Prokopa i Św. Trójcy). Znajduje się tutaj największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła – Rotunda św. Prokopa oraz trójnawowa bazylika z transeptem i zamkniętym apsydą prezbiterium datowana na XII/XIII w. Do unikatowych zabytków romańskich w całej europie należą kolumny pokryte płaskorzeźbą figuralną (Kolumna Cnót i Kolumna Przywar).

– Inowrocław – kościół Imienia NMP tzw. Ruina z XII/XIII w. – jeden z najstarszych kościołów na Kujawach. Na na zewnętrznej ścianie północnej zachowały się płaskorzeźby przedstawiające groteskowe maski ludzkie i diabelskie.

– Kruszwica (kolegiata Św. Piotra i Pawła, tzw. Mysia Wieża). Miasto związane z legendami o Popielu, którego zjadły myszy, czy Piaście Kołodzieju – protoplaście dynastii Piastów. Znajdują się tu ruiny późnogotyckiego zamku z Mysią Wieżą oraz jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce – kolegiata Św. Piotra i Pawła.

– Płowce – pomnik bitwy polsko – krzyżackiej z 27.09.1331 r.

– Włocławek – Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP, której budowę rozpoczęta w 1340 r.

Odkryte podczas badan monety wykorzystywane są przez archeologów do datowania odkrytych znalezisk, faktów historycznych itp. Pozwalają one na określenie daty rocznej wybicia lub przynajmniej okresu wybicia, dzięki czemu możliwe jest określenie terminus post quem znaleziska monety w badanej warstwie. Umożliwia to względne datowanie innych znalezisk, warstw stratygraficznych itp. Jednakże czas ich obiegu monet mógł dochodzić nawet do 100 lat, jak np. w przypadku boratynek Jana Kazimierza, dlatego ważne jest określenie terminus ad quem, w postaci ustalenia czasu pozostania monety w obiegu. Monety często odkrywane są podczas badań na cmentarzyskach i stanowią cenne źródło datowania, gdyż warstwy są wielokrotnie przemieszane w wyniku ciągłego kopania jam grobowych dla kolejnych zmarłych, w wyniku czego stratygrafia stanowiska jest zwykle nieczytelna. Zwyczaj wkładania monet do grobu wiąże się z praktykowanym od końca X wieku obrzędem „obola zmarłych” in. „obola Charona”. Jednak praktyki te trwają jeszcze długo w głąb późnego średniowiecza. Dla wczesnego średniowiecza uznano iż wszystkie znajdowane w grobach monety pełniły funkcję obola, w późniejszym okresie – gdy wzrasta rola pieniądza i następuje rozwój systemów pieniężnych, wzrasta również prawdopodobieństwo przypadkowego dostania się do grobu monet. Po okresie nasilenia zwyczaj wkładania monety do grobu przeważnie zanika w XVII w. (być może ma to związek z kryzysem wynikłym po Potopie Szwedzkim). Monety stanowiące wyposażenie grobowe znajdowane są zazwyczaj pojedynczo. W. Kopaliński podaje, że wkładany w usta lub w rękę zmarłego obol tj. grosz, w istocie nie był opłatą za przewóz, ale była to namiastka części należnej zmarłemu przy podziale majątku, którego prawnie nie można było odziedziczyć, gdyż zmarły uważany był za nieśmiertelnego. Analizując natomiast miejsce położenia zauważyć można, iż monety znajdowane są najczęściej blisko czaszki zmarłego – często za prawym uchem lub w okolicy żuchwy, czasem w okolicy miednicy i w dłoniach. W Kruszwicy w różnym kontekście w stosunku do szkieletów znajdowano monety tj.: przy czaszkach, w ustach, po prawej stronie żuchwy, na dolnej szczęce, przy lewym ramieniu, przy dolnych żebrach, przy miednicy i w miednicy, przy prawym podudziu, przy prawym kolanie i nad szkieletem.

Zaleganie monet w obrębie średniowiecznych i nowożytnych pochówków z niektórych cmentarzy polskich (strzałki określają miejsca zlokalizowania monet) (wg W. i B. Dzieduszyccy 2002, s. 291, ryc. 3 B).

Znane są przypadki wyposażania zmarłych w monety zawijane w szmatki (będące namiastką sakiewki) – przypadki takie znamy z pogranicza polsko-ruskiego, Rzeszowszczyzny.
Wkładanie monet do grobu sięga swymi korzeniami do starogreckiego zwyczaju wkładaniu w usta nieboszczykowi monety tzw. obola, jako zapłaty za przewóz Charonowi za rzekę zapomnienia. Co ciekawe podobne zjawisko, jak u Greków zaobserwować można nieco wcześniej również u Chińczyków. Wkładali oni swoim zmarłym do nozdrzy muszelki kauri, które pełniły również funkcję środka płatniczego. W Chinach prawdopodobnie używano ich już piętnaście wieków przed naszą erą i przetrwały aż do panowania cesarzy z dynastii Jin. Nawet Marco Polo w czasie swojej podróży ok. 1270 r. spotkał się jeszcze z ich obiegiem. Muszle kauri wkładano do nozdrzy aby  uchroniły nieboszczyka przed wtargnięciem złych duchów, które przybierały postać mrówek, dlatego też muszelki te nazywano inaczej „przeciwmrówkowymi”. Interesujące jest również iż kauri pełniła funkcje środka płatniczego począwszy od Polinezji, aż po Mauretanię tj. ok 20 000 km.

Literatura:

B. i W. Dzieduszyccy, 2002, Średniowieczne i nowożytne dary monetarne złożone na w pochówkach kościoła św. Piotra w Kruszwicy, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápste, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław – Praha, s. 281 – 297.
W. Kopaliński, 1985, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
T. Poklewski-Koziełł, 2002,  Trzy przykłady datowania przez stratygrafię archeologiczną czasu obiegu monet nowożytnych znalezionych w Bolesławcu, Kaliszu i Koźminie,  [w:] Moneta mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski, Warszawa, s. 137 – 142.
S. Suchodolski, 1996, Monety z badań archeologicznych na dziedzińcu Gostomianum w Sandomierzu. Próba odtworzenia obiegu pieniężnego w mieście i okolicy, [w:] Sandomierz. Badania 1969-1973, t. 2, red. S. Tabaczyński, Warszawa, s. 391 – 404.
Sedillot R., 2002, Moralna i niemoralna historia pieniądza, Warszawa.
T. Szczurek, 1995, Obol zmarłych w późnym średniowieczu w Polsce północno- zachodniej, [w:] X Ogólnopolska Sesja Numizmatyczna w Nowej Soli. Pozaekonomiczne funkcje monet, red. M. Gącarzewicz, Poznań, s. 79 – 93.

Liczne badania archeologiczne prowadzone przy kościołach – lub w ich wnętrzu związane  m.in. z remontami świątyń, dostarczają nam cennych znalezisk i informacji. Praktyki pogrzebowe stanowią element dialogu między żywymi, a umarłymi. Czas poświęcony zmarłemu na przygotowanie pochówku pozwalaja na poznanie nie tylko związku uczuciowego między tymi dwiema stronami, ale również pozycji społecznej zmarłego i jego stanu majątkowego. Przy dostatecznie dużej ilości informacji możemy również poznać nietypowe okoliczności pogrzebu zaistniałe np. podczas różnych epidemii chorób zakaźnych, gdy zwłoki pokrywano wapnem. W okresie średniowiecza każdy kościół spełniał podwójną role (pomijając funkcje społeczno-polityczne) było to miejsce obrzędów religijnych, a jego podziemia lub najbliższe okolice wykorzystywano do grzebania zmarłych – pełnił więc rolę cmentarza.

Pochówek pod posadzką kościelną wg P. Aries 1992, ryc. 15

Cmentarze są miejscem mówiącym nam o stosunku ludzi do otoczenia w m.in. aspekcie historycznym czy społecznym. Ludzie zakładając cmentarz kształtują przestrzeń dla siebie, w której będą przebywać po śmierci, wielu badaczy uważa, iż miejsca wiecznego odpoczynku mówią więcej o ludziach żyjących niż o zmarłych. Dzieje cmentarzy odzwierciedlają przemiany postawy wobec śmierci, tak więc z wyglądu miejsc pochówków odczytać można losy nie tylko poszczególnych jednostek, ale też całych zbiorowości i ich kultury. W początkowym okresie jeśli ktoś chciał założyć cmentarz budował kościół – tak zrobili choćby rodzice Ludwika Niemieckiego, natomiast Bazylika Notre-Dame w Tours powstała by chowano tam ubogich. Najbardziej pożądanym miejscem na grób począwszy od późnego średniowiecza, aż po XVII wiek jest kościół – od IX wieku najpierw zaczęto chować w kościołach biskupów i cesarzy, a od XII w. także i innych. Funkcjonują już wówczas cmentarze przykościelne – pojawiają się one pod koniec VI wieku, gdy sobór w Bradze w 563 r. pozwala na umieszczanie grobów na zewnątrz murów kościelnych. W XII wieku możliwość chowania w obrębie świątyni przysługuję tylko ważniejszym osobistościom duchownym.

Pochówek w kościele

W następnym wieku spotykamy już groby wybitnych osób świeckich (zazwyczaj fundatorów), jak książąt śląskich – H. Brodaty w Trzebnicy, H. Pobożny we Wrocławiu. Z czasem jednak liczba osób chcących spocząć wewnątrz murów kościelnych była tak duża, iż chowano tam jedynie zasłużone osoby – biskupów, opatów, panujących, fundatorów kościoła. Należy jednak pamiętać iż prawo kościelne zabraniało pochówków w obrębie kościoła. Wbrew temu co mówiło jednak prawo m.in. sobór w Bradze (563 r.), Moguncji (813 r.), Tribur (895 r.), Nantes (900 r.)., wierni nie stosowali się do przepisów i chowano zmarłych wewnątrz murów nieprzerwanie do XVIII wieku, zaś  płyty nagrobne stanowiły posadzkę kościoła, co widoczne jest na rycinach poniżej.

Lokalizacja pochówku nie była sprawą przypadku, gdyż da się wyróżnić określone strefy, w których można było chować daną grupę społeczną. Dla przykładu w wyniku badań prowadzonych w Mogilnie, Strzelnie  i Trzemesznie zaobserwowano, iż osoby duchowne i ważniejsze świeckie, najczęściej chowano w kościele najbliżej ad sanctos, czyli w kryptach pod prezbiterium, transeptach i wschodnich częściach naw, zaś jeśli składano ciało do grobu umieszczonego poza murami kościoła,  to na miejsca spoczynku wybierano okolice przy prezbiterium czy transepcie – gdyż było to jakby przedłużenie kościoła. Analiza źródeł archeologicznych, historycznych i ikonograficznych pozwala stwierdzić, iż najbardziej pożądanym miejscem do zlokalizowania pochówku było prezbiterium, następnie kaplica Matki Boskiej lub miejsce gdzie znajdował się wizerunek Najświętszej Panny (zwyczaj ten był popularny zwłaszcza w XVI w., ale można było chować jedynie przed kaplicą, a nie w niej), czasem wybierano kaplice poświęcone patronom bractw. W XV i XVII w. popularny jest grób pod krucyfiksem, a w XVII w. nawet wybierano miejsce przy ławce kolatorskiej, jaką rodzina zmarłego ufundowała sobie w kościele. Nie wszyscy mieli jednak przywilej wstępu na ”poświęconą ziemię”. Nie chowano tam m. in. dzieci (które zmarłym bez sakramentu chrztu – uważano jednak, że będą miały swój „kąt” w zaświatach), samobójców (ich ciała wrzucano do wspólnego dołu lub rzeki), osób nieochrzczonych (Żydów), heretyków, ekskomunikowanych bluźnierców, lichwiarzy. Zmiany w postępowaniu widoczne są dopiero w XVIII wieku, kiedy przenoszenie cmentarzy poza miasto staje się już typowym procederem. Ostateczny kres wykorzystywania świątyń na cmentarze przyniósł dekret z 23 prairiala roku XII (11 czerwca 1804) obowiązujący dla całej podbitej przez Napoleona Europy.

Literatura:

P. Aries,  1992: Człowiek i śmierć, Warszawa.
J. Bronicka – Rauhut, 1998: Cmentarzyska wczesnośredniowieczne w Czersku, Warszawa.
J. Chudziakowa, 1997: Pochówki z zespołów klasztornych Mogilna, Strzelna i Trzemeszna, woj.  Bydgoskie, [w:] Śmierć w dawnej Europie, red. M. Derwich, Wrocław, s. 87 – 105.
M. Gajewski, 1979; Urządzenia komunalne Warszawy: zarys historyczny, Warszawa.
J. Kolbuszewski, 1996; Cmentarze, Wrocław.
P. Racinet, 1997: Życie i śmierć w średniowieczu. Przykłady klasztorów benedyktyńskich, [w:] Śmierć w dawnej Europie, red. M. Derwich, Wrocław, s. 47 – 72.
K. Wachowski, 2002: Problematyka cmentarzy przykościelnych w średniowiecznym Wrocławiu,  [w:] Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápste, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław – Praha, s. 113 – 122.

reprodukcje obrazów pochodzą ze strony http://doudou.gheerbrant.com/

fot. M. Słomczewska

Panorama Torunia z widocznymi m.in. kościołami: św. Ducha, św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, św. Katarzyny, św. Jakuba, Ratuszem Staromiejskim.

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. Do rejestru zabytków wpisanych jest ok. 1100 zabytków nieruchomych zlokalizowanych na Starymi i Nowym Mieście w Toruniu oraz terenu dawnego zamku krzyżackiego m.in:
– kościół par., ob. katedra p.w. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, ul. Żeglarska, 2 poł. XIII, XIV-XV

Katedra św. Janów

– kościół par. p.w. św. Jakuba, Rynek Nowomiejski, pocz. XIV
– kościół par. p.w. Chrystusa Króla, ul. Kościuszki 28/30, 1929-30,
– kościół klasztorny franciszkanów, ob. par. p.w. Wniebowzięcia NMP, ul. Panny Marii 2, 2 poł. XIII, XIV, k. XVIII
– plebania kościoła Wniebowzięcia NMP (fasada), ul. Panny Marii 2, 2 poł. XIV,
– zespół klasztorny reformatów na Podgórzu, ul. Poznańska

• kościół, ob. par. p.w. śś. Apostołów Piotra i Pawła, 1644, XVIII
• klasztor, ob. plebania, poł. XVII, XVIII

– cmentarz św. Jerzego, ul. Gałczyńskiego 41, XVIII, 1884,
– zespół zamku krzyżackiego, ul. Przedzamcze, XIII-XIX,

• ruiny zamku wysokiego, ul. Przedzamcze, ok. 1255-1263, 1264-1320:,
• gdanisko „Dansker” (wieża ustępowa z gankiem), ul. Przedzamcze, k. XIII,
• mury przedzamcza, ul. Przedzamcze, poł. XIII-XIV, XVIII, XIX,.
• młyn, ul. Przedzamcze 6a, poł. XIII, ok. 1863, 1907,

– mury miejskie:

Krzywa Wieża

• krzywa wieża, ul. Pod Krzywą Wieżą 1,
• baszta „Żuraw”, Bulwar Filadelfijski 6 (d. ul. Nadbrzeżna), k. XIII, XVI, XVII, 1823,
• baszta „Monstrancja”, ul. Podmurna 18 (d. 16),
• baszta, ul. Podmurna 26 (d. 24), 4 ćw. XIII, XV,
• wieża obronna, ul. Podmurna 30 (d. 28), 2 poł. XIII, 1880,
• wieża obronna, ob. dom mieszkalny, ul. Podmurna 60, k. XIII, 1911, 1987,
• baszta „Koci Łeb” z murem, ob. dom mieszkalny, ul. Podmurna 74, XVI, 1703,
• Brama Klasztorna, ul. Świętego Ducha 2a, 1 poł. XIV,
• Brama Mostowa, Bulwar Filadelfijski,
• Brama Żeglarska, Bulwar Filadelfijski, 1 poł. XIV, XIX,

– Twierdza Toruń – forty z XIX wieku itp.
– ratusz staromiejski, Rynek Staromiejski 1, XIII, 1391-1399, 1861,

Ratusz Staromiejski

– największy w Polsce zespół gotyckich kamienic mieszczańskich  mieszczacych się przy ul. Kopernika, Łaziennej, Mostowa, Panny Marii, Piekary, Podmurna, Mostowa, Rynek Staromiejski etc. m.in.:

• „Dom Kopernika”, ul. Kopernika 17, koniec XV w.,
• kamienica przy Kopernika 15, późnogotycka z ok. poł. XIV w., fasady rekonstruowane w latach 60.,
  
• piwnice i elewacja frontowa kamienicy, ul. Franciszkańska 10, XV, 1885,
• Rynek Staromiejski 9, koniec XIII
• Rynek Staromiejski 17, połowa XIII w. (przebudowana w XIV, XVI, XVII i XVIII w. ; zachowało się tu wiele elementów dawnej kamienicy gotyckiej)
• Rynek Staromiejski 20, z około 1489 r.
• Rynek Staromiejski / ul. Panny Marii 2, XIV
• kamienica, tzw. Łuk Cezara, ul. Piekary 37, XV, XVII, XVIII, 1915,
• Piekary 9, około 1400 r.
• Rabiańska 8, XV w. , 1866 r. – obecnie Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN
• kamienica „Pod Gwiazdą”, Rynek Staromiejski 35 (d. 33), 2 poł. XIII, poł. XVI, 1697, 1967-1969
• Żeglarska 5, XIII/XIV w.

ponadto:
– szpital, ob. dom mieszkalny, ul. Przedzamcze 6c (d.8a), 2 poł. XIV, XVII, XIX,
– gospoda „Pod Modrym Fartuchem”, Rynek Nowomiejski 8, XVIII,
– spichrze przu ul. Piekary 4 (gotycki) i 6 (barokowy) podobnie jak większość spichrzy przy ul.  Rabiańskiej, Podmurnej, zachowane spichrze znaleźc możemy na ul. Łaziennej, Mostowej, Ciasnej, Franciszkańskiej oraz na nowym mieście na ul. Browarnej i Wielkich Garbarach.

Nie sposób wymienić wszystkie warte uwagi i zobaczenia zabytki, dlatego zapraszam do odwiedzenia strony Toruńskiego Serwisu Turystycznego. Dokładną listę zabytków wpisanych do rejestru zabytków z obszaru Zespołu Staromiejskiego w Toruniu znaleźć można na stronie NID.

Źródło http://www.nid.pl/idm,580,zabytki-nieruchome.html
Fotografie M. Słomczewska

Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. art. 3 pkt. 1 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome, będące:

1. krajobrazami kulturowymi,
2. układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,
3. działami architektury i budownictwa,
4. działami budownictwa obronnego,
5. obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi,
6. cmentarzami,
7. parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,
8. miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru zabytków, a także jego nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna  (art. 8, 9 pkt. 1, 2 ustawy z 2003 roku).  Niestety rzadko kiedy zdajemy sobie sprawę z dziedzictwa kulturowego regionu. W powiecie aleksandrowskim woj. kujawsko-pomorskie do rejestru zabytków nieruchomych wpisane są zabytki z ok. 15 miejscowości m.in.

ALEKSANDRÓW KUJAWSKI – gmina
Goszczewo – cmentarz rzym.-kat. par., 1 poł. XIX,
Grabie – kościół par. p.w. św. Wacława, poł. XIV, 2 poł. XVI,
Ostrowąs – zespół dworski, k. XVIII,
Słońsk Górny – chałupa nr 20 z budynkiem inwentarskim, drewn., 1783,
Służewo – kościół par. p.w. św. Jana Chrzciciela, 1560,
Zduny – zespół dworski, 4 ćw. XIX,
ALEKSANDRÓW KUJAWSKI – miasto 
– kościół par. p.w. Przemienienia Pańskiego, 1896,
– klasztor ss. służebniczek NMP, 1890,
– cmentarz par., ul. Chopina, 2 poł. XIX,
– pałac, pocz. XX,
– park, 1 poł. XIX,
– szkoła realna, ob. liceum salezjanów, ul. Chopina 24, 1913-1916,
woj. kujawsko-pomorskie – pow. aleksandrowski
– zespół dworca kolejowego, ul. Wojska Polskiego, 2 poł. XIX,
– wieża ciśnień, 1895
– 3 domy mieszkalne, ul. Wojska Polskiego 8, 10, 14, 1893-1895
– plebania prawosławna, ob. kaplica prawosławna i dom, ul. Wojska Polskiego 4, 1893,
BĄDKOWO – gmina
Bądkowo – kościół par. p.w. św. Mateusza, 1312,
– cmentarz rzym.-kat. par., poł. XIX-XX,
Łowiczek – kościół par. p.w. Świętego Krzyża, drewn., 1711,
– dzwonnica, drewn., XIX,
– cmentarz rzym.-kat. par., 1 poł. XIX,
Wysocin – zespół dworski, nr rej.: 345/A z 19.05.1994:
– dwór, 2 poł. XIX
CIECHOCINEK – miasto
– kościół par. p.w. śś. Apostołów Piotra i Pawła, ul. księdza Owczarka 1, 1873-1884,
– cerkiew polowa, ul. Wojska Polskiego 5, drewn., 1894,
– zespół dworca kolejowego, ul. Kopernika 2-4, 1870,
– Park Tężniowy, 1875, 1930,
– szpital, ob. pensjonat, ul. Tężniowa, k. XIX,
– pompownia (dec. hydrofornia), ok. 1830,
– Park Sosnowy, 1885-1889,
– dworek Prezydenta RP, ul. Leśna 1, 1932-33,
– Park Zdrojowy, 1845, 1875,
– pijalnia wód mineralnych, drewn., 1883-1885,
– muszla koncertowa,
– budynek maszyny parowej, 1850, 1875
– zespół tężni, – tężnia I, drewn., 1822-1828; tężnia II, drewn., 1822-1828; tężnia III, drewn., 1859; obudowa źródła, 2 poł. XIX; warzelnia soli, 2 poł. XIX; rezerwuar solanki, 2 poł. XIX
– zespół Łazienek, Łazienki I (Komitetowe),ul. Kościuszki 14, 1845-1849; Łazienki II (Skarbowe), ul. Raczyńskich 6, 1911-1913; Łazienki III;(Bankowe), ul. Armii Krajowej 6, 1898-1900; Łazienki IV, ul. Armii Krajowej 8, 1900-1906, 1954 i 1971; Łazienki, ob. budynek administracyjny, ul. Kościuszki 16, 3 ćw.XIX;
– willa „Romana”, ul. Kościuszki 16, 1865-1870,
– willa, ul. Piłsudskiego 5a, 1881,
KONECK – gmina
Koneck – kościół par. p.w. św. Prokopa, 1902
Straszewo – kościół par. p.w. św. Marcina, drewn., 1780,
NIESZAWA – miasto
– historyczne założenie urbanistyczne miasta, 1460,
– kościół par. p.w. św. Jadwigi, XV,
– zespół klasztorny franciszkanów, XVIII-XIX,
– ratusz, XVIII/XIX,
– dom, ul. Jagiellończyka 12 (d. 5), ok. 1850, 
– dom, ul. Jagiellończyka 13 (d. 7), 1826,
– dom, ul. Jagiellończyka 14 (d. 9), 1821,
RACIĄŻEK – gmina 
Raciążek – kościół par. p.w. Wszystkich Świętych, 1597-1612,
– ruiny zamku, XIV-XVIII, 1 poł. XIX,
– chata, ul. Nadgórna 14, drewn., 1 poł XIX,
WAGANIEC – gmina
Przypust – kościół fil. p.w. śś. Stanisława i Marii Magdaleny, drewn., XVIII,
Waganiec – dworzec kolejowy, 1880-1890,
– młyn zbożowy, XIX/XX,
Zbrachlin – kościół par. p.w. św. Wojciecha, 1889,
ZAKRZEWO – gmina
Seroczki – dwór, ob. szkoła, 1880, 1926
– kaplica, ob. fil., drewn., 1780,
Sędzin – kościół par. p.w. św. Mateusza, drewn., poł. XVIII,
Sinarzewo – park dworski, 2 poł. XVIII, 1920,
Zakrzewo – kościół par. p.w. św. Józefa, drewn., 1745,
– zespół dworski, poł. XIX – 1930,
Przedstawione powyżej dane zaczerpnięte zostały ze strony Narodowego instytutu Dziedzictwa (NID), na której znajduje się Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 czerwca 2012 r. z terenu wszystkich województw.

Źródło http://www.nid.pl/idm,580,zabytki-nieruchome.html

Prawie każdemu archeologia kojarzy się z wykopaliskami w Egipcie, piramidami, Grecją  i ruinami świątyń, badaniami archeologicznymi w Knossos, odkrywaniem kości dinozaurów, czy mamutów itp. Nie pamiętamy o własnym dziedzictwie kulturowym, o tym że posiadamy wspaniałe zabytki architektury, a ziemia jeszcze kryje wiele „skarbów” i tajemnic, że archeologia w Polsce bywa interesująca i nie trzeba wyjeżdżać na wykopaliska za granicę, aby odkryć „coś ciekawego”. Zapominamy, iż mamy wiele zabytków nieruchomych (kościoły, zamki, warownie, gródki etc.) i ruchomych, z którymi związane są zjawiska nie tylko historyczne, czy obyczajowe, ale również  wartości duchowe i w związku z tym uznawane są za godne ochrony prawnej- zarówno dla dobra społeczeństwa oraz jego rozwoju, jak i  przekazania kolejnym pokoleniom. Niosą one ze wartości naukowe i artystyczne, a także historyczne, patriotyczne oraz religijne. Upamiętniają one wydarzenia historyczne, służą do kultywowania poczucia piękna i patriotyzmu, czy wspólnoty cywilizacyjnej. Niestety zima nie sprzyja archeologom – jest to okres przestoju w badaniach i nadzorach, ze względu na warunki pogodowe nie prowadzi się zazwyczaj żadnych prac archeologicznych w terenie. Dziś więc, słów kilka nie o badaniach archeologicznych i odkryciach z nimi związanych, ale o zabytkach nieruchomych, prawdziwych perłach architektury na naszych ziemiach, o których warto pamiętać.

Zamek w Olsztynie  – pochodzący z ok. 1306 roku, rozbudowany w latach 1349-59 z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, dla obrony pogranicza śląsko-małopolskiego. W 1587 r zamek zniszczyły wojska Maksymiliana Habsburga – pretendenta do polskiej korony, choć nie zdobyły warowni. Warownia olsztyńska jest przykładem gotyckiej budowli zamkowej (typu wyżynnego), w jej konstrukcję włączono wapienne ostańce oraz krasowe groty, co pozwala ją zaliczyć do grupy zamków jaskiniowych. Więcej informacji na stronie www zamku.

Zamek Ogrodzieniec – ruiny zamku wzniesionego w XIV-XV wieku. Pierwsze umocnienia stanęły  za panowania B. Krzywoustego i przetrwały do 1241 roku, kiedy to najazd tatarski zrównał je z ziemią. Na ich miejscu w połowie XIV wieku zbudowano zamek gotycki – siedzibę rodu rycerskiego Włodków Sulimczyków. Oficjalna strona zamku tutaj.

Zamek w Mirowie – zbudowany w czasach K. Wielkiego ok. połowy XIV wieku, prawdopodobnie na wcześniejszych drewniano-ziemnych zabudowaniach. Mocno ucierpiał podczas  „potopu szwedzkiego” i ostatecznie został opuszczony w roku 1787.

Zamek Krzyżtopór w Ujeździe – Budowany w latach 1627-1644 przez Krzysztofa Ossolińskiego, nigdy nie został ukończony. Pałac ograbiono w czasie „potopu szwedzkiego” . W roku 1770, kiedy został zniszczony przez wojska rosyjskie w czasie obrony przez zwolenników Konfederacji Barskiej. Zachowany w znacznym stopniu, w jego skład wchodzą obszerne fortyfikacje: bastiony, fosa, ślady umocnień i mostów. Oficjalna strona zamku.

Zamek w Chęcinach – zamek królewski z przełomu XIII i XIV wieku. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1306 r. kiedy Władysław Łokietek nadał go biskupowi krakowskiemu, Janowi Muskacie. W 1465 roku na zamku wybuchł pożar, a od drugiej połowy XVI wieku, tj. kiedy wyprowadziła się tu królowa Bona zamek zaczął tracić swój blask i świetność. Zamek wzniesiony na splantowanej grzędzie, zbudowany z kamienia. Na zamku więziony był późniejszy Wielki Mistrz Zakonu Michał von Küchmeister, który do Chęcin trafił zaraz po klęsce pod Koronowem. Oficjalna strona zamku.

Źródło http://www.zamkipolskie.com/index.html.

Fotografie M. Słomczewska